Cultuurhistorie
De structuur van Hartje Drenthe wordt gedomineerd door de beekdalen van de Elperstroom en de Westerborkerstroom met de daarbij gelegen esdorpen die in de Middeleeuwen ontstonden en het grote bos- en heidegebied van het Dwingelderveld.
De smalle en soms duidelijk begrensde beekdalen van de Elper- en Westerborkerstroom hebben een sterke ruimtelijke relatie met de ernaast gelegen dorpen.
Vanaf het eind van de negentiende eeuw is in Hartje Drenthe een grote transformatie ingezet. De uitgestrekte woeste gronden van het middeleeuwse esdorpenlandschap worden beplant en in cultuur gebracht. De latere twintigste-eeuwse ruilverkavelingen geven de meeste beekdalen een rechtlijnige, rationele structuur, waardoor een modern, grootschalig buitengebied ontstaat, met de aanwezige esdorpen als eilanden uit een andere tijdlaag. Het gebied van Elper- en Westerborkerstroom behoudt wel zijn samenhang tussen beekdal en esdorpen.
Bijzonder is de ligging van het (nationaal park) Dwingelderveld als oude gemeenschapsgrond te midden van een krans van esdorpen. Het huidige Dwingelderveld is een voorbeeld van woeste gronden waar aan het begin van de twintigste eeuw de bebossing van de stuifzanden en vervolgens van de heidevelden begint, met name door Staatsbosbeheer.
Het bosgebied van het Dwingelderveld, is aangelegd met de karakteristieke padenstructuur van boswachterijen en stuifzandbossen, maar bevat ook vele sporen van de tijd ervoor en erna. Er zijn (pre-)historische routes, grenzen en jongere ingrepen uit en na de Tweede Wereldoorlog, bv. de radiotelescoop van Dwingeloo. In de loop van de twintigste eeuw neemt vanuit natuurbehoud en recreatie de waardering voor de heide en de bossen toe. En zo ontkomt het Dwingelderveld aan verdere ontginning en start de ontwikkeling als natuurgebied.
Dwingeloo onderscheidt zich van de andere esdorpen rond het Dwingelderveld door de aanwezigheid van diverse ‘huizen van stand' vermoedelijk ontstaan omdat hier in de tijd van de kerspelen de schout was gevestigd in zijn schultehuis.
Door het gebied loopt, dwars door alle landschapstructuren,van west naar oost het Oranjekanaal (1852-1858). Het kanaal dat vorm zou geven aan de droom rijk te worden van de exploitatie van veengebieden en verkoop van zwerfkeien.
