Havelterberg
De Havelterberg is een prominente stuwwal die ontstond in het Saalien toen het landijs uit het noordoosten Nederland binnenkwam. De stuwwal kent een bewoningsgeschiedenis die teruggaat tot de oude steentijd. Naast grote aardkundige, landschappelijke en ecologische waarden kent het natuurgebied en militaire oefenterrein een zeer waardevol prehistorisch cultuurlandschap. Net als in het Drentsche Aa-gebied, laat de (pre)historische gelaagdheid en samenhang daartussen zich door de vele zichtbare archeologische relicten nog goed aan het landschap aflezen. Binnen het circa 1200 hectare grote gebied zijn onder andere sporen van kampementen van respectievelijk rendierjagers en jagers-verzamelaars uit het laat-paleolithicum (late oude steentijd) en het mesolithicum (midden-steentijd) bekend, liggen de hunebedden D53 en D54 en een Celtic field met bijbehorend grafheuvels uit de ijzertijd. D52, het derde hunebed, ligt ten noordoosten van de historische dorpskern van Diever.
In de jaren dertig van de vorige eeuw zwierf de Havelter amateur-archeoloog Hendrik Jan Voerman over de zandverstuivingen op en rond de Havelterberg. De vuurstenen artefacten die hij daarbij opraapte, documenteerde hij zo goed dat archeologen naderhand zijn vindplaatsen konden terugvinden. Een bekende vindplaats van Voerman ligt bij de Doeze, een ovaalvormige, venige laagte op het Holtingerzand die in het mesolithicum watervoerend was. Bij archeologisch onderzoek in de jaren zeventig kwamen hier sporen van zes kampementen van jagers-verzamelaars uit die tijd aan het licht.
De hunebedden van de Havelterberg hebben een turbulente tijd meegemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog. D53 werd ter bescherming afgedekt met een heuvel zand; D54 werd afgebroken en de stenen werden in een zes meter diepe kuil gedeponeerd. In 1947-49 zijn beide hunebedden onder leiding van professor A.E. van Giffen weer uitgegraven en in de oude situatie hersteld.
Zowel op de zuidhelling van de Havelterberg als die van de Bisschopsberg strekken zich sporen van een groot Celtic field uit. Op de Havelterberg zijn, bij dit uit de ijzertijd stammende akker- en woonareaal, ook de bijbehorende grafheuvels nog bewaard. [zie: Van Ginkel (2005)]