Verantwoording en Bronnen

Verantwoording

Deze landschapsbiografie is een werkdocument. Het is geschreven in opdracht van de Stuurgroep Regionaal Landschap Drents-Friese Grensstreek. Het is bedoeld als bouwsteen voor de landschapsvisie voor het gebied, en is in deze vorm niet bedoeld voor publicatie. Na afronding van de raadpleging in de streek wordt dit werkrapport waar nodig aangevuld en omgezet in een definitieve publicatie (verwacht eind 2022). In dat werkproces zal een aantal aanvullende onderdelen worden toegevoegd, waarvoor binnen het opstellen van dit werkrapport geen ruimte was. Het is de bedoeling dat die definitieve landschapsbiografie aantrekkelijk wordt vormgegeven en voor een breder publiek beschikbaar komt.

Deze biografie is gebaseerd op een groot aantal wetenschappelijke publicaties. Vanwege de leesbaarheid en het beknopte karakter is ervoor gekozen om in de hoofdtekst niet naar deze publicaties te verwijzen; in de bronnenlijst zijn de belangrijkste publicaties opgenomen. Daarnaast zijn er voor de samenstelling van deze biografie historisch-geografische kaartanalyses uitgevoerd, en is het gebied door de auteurs verschillende keren verkend.

De biografie is opgesteld in nauw overleg met de opdrachtgever en een ambtelijke klankbord- c.q. expertgroep. De klankbordgroep heeft geadviseerd over de opzet en hoofdlijnen van de biografie en heeft de concepttekst van commentaar, aanvullingen en suggesties voor aanvullende teksten en afbeeldingen voorzien. Als ambtelijk projectleider trad Catrien Scholten van de provincie Drenthe op, gebiedscoördinator Zuidwest-Drenthe en Regionaal Landschap Drents-Friese Grensstreek. In de klankbordgroep hadden de volgende leden zitting: Suzan Brand (gemeente Westerveld), Pina Dekker (gemeente Ooststellingwerf tot 1 januari 2021), Hilde Kloosterziel (provincie Fryslân), Ruud Kreetz (Natuurmonumenten), Jan Roelof Meesters (LTO), Erik Menkveld (Natuurmonumenten), Ria Stam (Recreatieschap Drenthe), Bernard Stikfort (gemeente Westerveld), Jeroen Visser (waterschap Drents Overijsselse Delta), Uko Vegter (Het Drentse Landschap) en Jori Wolf (Staatsbosbeheer).

Daarnaast hebben verschillende deskundigen van de betrokken organisaties een bijdrage geleverd aan de biografie. Dennis Worst (Landschapsbeheer Friesland) leverde commentaar en aanvullingen op conceptteksten over de veen- en woudontginningen en de Friese Esdorpen. Worst is specialist op het gebied van het landschap van Zuidoost-Friesland, en hoopt daarop te promoveren. Aaldrik Pot (Staatsbosbeheer) leverde een tekstbijdrage over de recente bosontwikkeling in het gebied. Voor de hoofdstukken over recente ontwikkelingen in natuurbeleid en ruilverkaveling maakten we gebruik van een speciaal door Bernard Hanskamp samengesteld overzicht over Zuidwest Drenthe. Theo Spek (Rijksuniversiteit Groningen, Kenniscentrum Landschap) dacht mee over enkele onderwerpen en leverde gisdata over de paleogeografie van Drenthe. Luuk Keunen en Steven van der Veen (RAAP) leverden gisdata over historische landschappen in de gemeente Westerveld. Met deze gisdata werd het mogelijk om in korte tijd enkele historisch-landschappelijke analyses en een historisch-landschappelijke basiskaart van het gebied te maken.

Zonder de bijdragen van deze betrokkenen was deze landschapsbiografie niet tot stand gekomen. Wij zijn alle betrokkenen daar bijzonder erkentelijk voor. Voor de uiteindelijke tekst – en de eventuele onvolkomenheden daarin - zijn de auteurs verantwoordelijk.

Bronnen

Literatuur

Aa, A.J., van der, 1847, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, zevende deel.

Bieleman, J., 1987. Boeren op het Drentse zand 1600-1900. Een nieuwe visie op de ‘oude’ landbouw.

Bleumink, H. en J. Neefjes, 2018. Handboek Beken en Erfgoed, Beeklandschappen met Karakter. Uitgave STOWA en RCE.

Boosten, M. en M. van Benthem, 2009. Drentse boshistorie in beeld. Een inventarisatie van historische boselementen in Westeinde en het Ooster- en Westerzand. Probos.

Bouwer, K., 1970. Brink en Streek. Cultuurlandschapsvormen aan de westzijde van het Drents Plateau. Proefschrift R.U. Groningen.

Bouwman, H, 2014. De cultuurhistorische waarden van landgoed Heerlijkheid De Eese Een landschapsbiografie, Overijsselse Historische Bijdragen 129.

Braakman, W.A., 2013. De verdwenen hunebedden van de Eese. In: Westerheem, tijdschrift voor de Nederlandse archeologie.

Brinkkemper, O., M. Brongers, S. Jager, T. Spek, J. van der Vaart & Y. Ijzerman, 2009. De Mieden, een landschap in de Noordelijke Friese Wouden.

Coert, G.A., 1991. Stromen en schutten, vaarten en voorden. Geschiedenis van de natte waterstaat in Drenthe (1400-1985) (geraadpleegd over Drentse Hoofdvaart).

Dessing, R.W.Chr. & J. Holwerda, 2012. Nationale Gids Historische Buitenplaatsen.

Eelerwoude, 2003. Landschapsbeleidsplan Zuidoost Friesland

Elerie, J.N.H., 1998. Weerbarstig Land. Een historisch-ecologische landschapsstudie van Koekange en de Reest. Proefschrift Landbouwuniversiteit Wageningen.

Flexus AWC, 2014. Cultuurhistorische Inventarisatie en Waardenstelling Meppel. Uitbreidingswijken en buitengebied.

Gerding, M. en M. Hillenga, 2007. Het Drentheboek.

Gerding, M. (red)., 2009. De Canon van Westerveld. Kennismaking met cultuur en historie.

Gilissen, N., 2013. Missie natuur. Natuur en landschap op defensieterreinen.

Gols, P., 2017. De eerste Landbouwschool van Drenthe, een geschiedenis van het gebouw. In: Waardeel, Drents Historisch Tijdschrift, nr. 1-2017.

Hanskamp, B., 2012. Gewogen Ruimte, de ruimtelijke ontwikkeling van Drenthe 1942 - 1970.

Hanskamp, B., 2020. Gewogen Ruimte, vorm geven aan de provincie Drenthe 1970 - 2020 - 2050.

Hanskamp, B. z.j. Zuidwest-Drenthe en Nationale Parken Biografische Schetsen. Worddocument met tekstbijdragen.

Haverkort, J., z.j. De normalisatie van de Vledder- en Wapserveense Aa.

Helmig, f., W. ten Klooster en B. Witvoet, 1999. Rottum Tot Reest. Natuurgebieden In Groningen En Drenthe. Uitgave Staatsbosbeheer.

Hielkema, J., C.J. Klok, A. Bloemhoff en H. Salverda, 2020. Uit de Geschiedenis van Wateren, Zorgvlied en Oude Willem. Stellingwarver Schrieversronte.

Jager, S. en E. van Ginkel, 2005. Archeologie van de Stellingwerven. Rendierjagers, boeren e ontginners in het stroomgebied van Tjonger en Linde.

Jager, S.W., 2014. De archeologische rijkdom van de gemeente Westerveld. Een reis door de geschiedenis en het landschap van Zuidwest-Drenthe.

Jongmans, A.G., M.W. van den Berg, M.P.W. Sonneveld, G.J.W.C. Peek, R.M. van den Berg van Saparoea, 2013. Landschappen van Nederland. Geologie, bodem en landgebruik.

Keunen, L.J. en S. van der Veen, 2012. Tussen Havelterberg en Lheebroek: een cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Westerveld. RAAP-rapport 2493.

Keunen, L., M. van der Heide, S.R. Beute, 2014. Waar veen en zand elkaar ontmoeten Een cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente De Wolden.

Kiefte, D. te, 2013. Middeleeuwse houten kerken in Diever en Rolde. Een archeologische studie naar het vroege christendom in Drenthe. In: Nieuwe Drentse Volksalmanak, 2013.

Kijk in de Vegte, H. , 2018. Jonge heideontginningen tussen Pesse, Echten, Ruinen en Koekange (Zuidwest-Drenthe) van 1860 tot 1970. Een vergelijkend onderzoek van actoren, ontwerp, organisatie en uitvoering.

Koops, B., 2020. Pingoruïnes in Noord-Nederland. Een studie naar de cultuurhistorische betekenis en het gebruik van pingoruïnes in het Gorecht en de Kop van Drenthe in de periode ca. 1900 tot heden.

Kuile, G.J. ter, 1932. Overijsselsche oorkondenstudiën II. Vollenhove en Drenthe. In: Vereniging tot Beoefening van Overijssels Recht en Geschiedenis. Verslagen en mededelingen vol. 49 (1932) p. 1-17

Kuiper, s, 2012. Holtinge en het Holtingerveld. Een interdisciplinair onderzoek naar de landschapsontwikkeling van een esgehucht en veldgrondencomplex in Zuidwest-Drenthe.

Matien, R., 2013. De prehistorische veenbruggen van Smilde. In: Levend Verleden / 1 - 2013.

Ministerie van LNV. 2010. Ontgonnen verleden. Regiobeschrijvingen. Ook te raadplegen via Panorama Landschap.

Montforts, M., G. de Vries, M. van der Heide, 2010. Nationaal Park Drents-Friese Wold, Gevormd door mens en natuur.

Neefjes, J., 2007. Cultuurhistorische inventarisatie De Strubben - Kniphorstbos.

Neefjes, J. en T. Spek (2014). Van hoog naar laag: dynamiek van het nederzettingspatroon op de Noordwest-Veluwe van de Late Prehistorie tot de Volle Middeleeuwen.

Neefjes, J. & H. Bleumink, 2015. Erfgoedatlas gemeente Nunspeet. Veluws landschap, historie en bewoners.

Ohm, F. en 2019. Darp. Een intiem portret van een dorpscultuur in beweging. Met bijdrage F. Westerman: De Wereld volgens Darp.

Provincie Friesland, 2009. De wordingsgeschiedenis van Fryslân in thema’s.

Provincie Drenthe, 2009. Cultuurhistorisch Kompas. Hoofdstructuur en beleidsvisie.

Provincie Drenthe, 2014. Aardkundig Monument Havelterberg.

Reeskamp, s., 2013. De Weerribben aan het einde van de Vroege Middeleeuwen (800-1000 AD). Het natuurlijke landschap en zijn weerslag op de ontginningen.

Reinders, H.R., 2011. Graantransport over Water. Het maritieme cultuurlandschap van Zuidwest-Drenth in de middeleeuwen.

Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 2007. Toelichting bij het besluit tot aanwijzing van het beschermd dorpsgezicht Ravenswoud gemeente Ooststellingwerf.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2013. Beschermd dorpsgezicht Ruinerwold. Toelichting bij het besluit tot aanwijzing van het beschermd dorpsgezicht Ruinerwold gemeente De Wolden (Drenthe).

Rijksoverheid, 1964. Beschrijving van de provincie Drenthe behorende bij de Waterstaatskaart uit 1964. (voor wat betreft de Drentse Hoofdvaart).

Schaap, D. 2017. Op zoek naar de factor Aalt. Het beheer van Oldengaerde in Dwingeloo door Aalt Willem van Holthe (1780-1854), de ontwikkeling van het landgoed en de invloed op het omliggende landschap.

Scholtens, L., 2017. Van veen naar veenkoloniën. Een interdisciplinair onderzoek naar de transformatie van de Bargervenen in Zuidoost-Drenthe naar een veenkoloniaal landschap (1845-1950).

Sevink, J., B. van Geel, B. Jansen & J. Wallinga: 2018. Early Holocene forest fires, drift sands, and Usselo-type paleosols in the Laarder Wasmeren area near Hilversum, the Netherlands: Implications for the history of Dutch sand landscapes and the potential role of Mesolithic land use. Catena 165, 286-298.

Schurer, J. 2014. Cultuurhistorische Beleidskaarten Gemeente Hoogeveen: Bronnenkaart historische geografie.

Schuur, J., Frieswijk, J. en T. Steenmeijer-Wielenga, 1992. Sociale Strijd In Appelscha. Lezingen gehouden op 8 november 1991 over anarchisme en socialisme rond 1890. Stichting Stellingwarver Schrieversronte.

Schuur, J.R.G., 1996. Appelscha. Bolwerk van anarchisme en radicaal socialisme. Stichting Stellingwarver Schrieversronte.

Sueur, C. 2015. Cultuurhistorische Beleidskaarten Gemeente Hoogeveen. Archeologie.

Spek, T., 2004. Het Drentse esdorpenlandschap; een historisch-geografische studie.

Spek, T., 2014. Domeinhoven en domeingoederen van de Bisschop van Utrecht en de Utrechtse kapittels in middeleeuws Drenthe. Westerheem. Het tijdschrift voor de Nederlandse archeologie, 3, 247-259

Spek, z.j., Landschap in vogelvlucht. Opbouw en ontstaan van de omgeving van Airport Eelde. Powerpointpresentatie.

Spiekhout, D., 2020. Het middeleeuwse kastelenlandschap van het Oversticht. De ontwikkeling van bisschoppelijke burchten, adellijke huizen en versterkingen in relatie tot het landschap en de samenleving in Noordoost-Nederland tussen 1050 en 1450.

Steenwijkerland, gemeente, 2012. Erfgoednota gemeente Steenwijkerland 2012-2014

Stichting voor Bodemkartering, diverse jaartallen. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, toelichtingen bij diverse kaartbladen en op herzieningen.

Swart, J. 2019. In land(schap)sbelang. Een interdisciplinair onderzoek naar landschap en erfgoed van militaire oefen- en schietterreinen in Nederland tussen 1815 en heden (Aangevuld met een beheervisie militair erfgoed).

Vos, P.C., J. Bazelmans, H.J.T. Weerts en M.J. van der Meulen (red.), 2011. Atlas van Nederland in het Holoceen.

Vos, P. & S. de Vries, 2013. 2e generatie palaeogeografische kaarten van Nederland (versie 2.0). Deltares, Utrecht. Op 6 december 2018 gedownload van www.cultureelerfgoed.nl.

Waterbolk, A. z.j. Het ontstaan van de bossen van Overcinge. (verslag van naspeuringen van gemeentesecretaris Waterbolk, waarschijnlijk geschreven in de jaren 1970).

Werkgroep Archeologie Fryslân en A. Mennens, 2014. Nota Archeologie, gemeente Ooststellingwerf.

Wiersma, J., 2013. Landschapsontwikkeling en cultuurhistorische waarden langs de middenloop van het Koningsdiep (Zuidoost-Friesland).

Wiersma, 2013, J. Open akkercomplexen in Friesland. Een interdisciplinair onderzoek naar verspreiding, genese en gebruik (1640-1830), met een detailstudie van de ikkers van Westergeest.

Wiewel, A. (red), 2013. Cultuurhistorische rijkdom van de gemeente Westerveld het erfgoed van zuidwest-Drenthe.

Witt, S. de, 2016. Misschien niet de oudste boom van Nederland, waarschijnlijk wel de meest bijzondere. Artikel op Boomzorg.nl

Wittenboer, S., T. Spek, J. Wiersma, O. Borsen, F. van der Meer, 2018. Het verhaal van Smallingerland.

Worst, D., 2012. Agrarische veenontginningen in oostelijk Opsterland (900-1700 AD). Een interdisciplinair onderzoek naar de natuurlijke landschapsopbouw, de kolonisatie- en ontginningsgeschiedenis en het agrarische landgebruik langs de boven- en middenloop van het Koningsdiep.

Worst, D, 2016. De Mythe van de Appelschaster Bosberg? Artikel op www.deayotun.wordpress.com .

Sazya Zeefat, 2018. Gekleurd landschap. Onderzoek naar het gebruik van schilderijen uit 1850-heden als bron voor het analyseren van landschapsveranderingen in en rond het Drentse dorp Zweeloo.