Inleiding

Aanleiding en doel

Het Regionaal Landschap Drents-Friese Grensstreek cultuurlandschap in het zuidelijk deel van de provincies Drenthe en Fryslân. Binnen het regionaal landschap liggen twee Nationale Parken – het Drents-Friese Wold en het Dwingelderveld – én het Holtingerveld. Niet alleen natuur, ook landbouw heeft een belangrijke historische en nog zichtbare relatie met het landschap. In een krans rond deze natuurgebieden ligt een zone van gave esdorpenlandschappen met levendige dorpen die aantrekkelijk zijn voor toeristen. Kenmerkend voor de streek zijn de noordoost-zuidwest gerichte beekdalen, die zich stroomafwaarts verbreden en zo de overgang vormen naar de lage veengebieden van Noordwest-Overijssel. In de streek komen zowel brongebieden van beken voor als benedenlopen, met de bijbehorende natuurwaarden. Juist in de grensstreek liggen belangrijke delen van de Koloniën van Weldadigheid, die naar verwachting in juli 2021 de status van UNESCO-Werelderfgoed zullen krijgen. Ook buiten deze (inter)nationaal toonaangevende natuur- en cultuurparels, herbergt het gebied veel andere cultuurhistorische, landschappelijke en ecologische waarden.

De landschapsbiografie wordt, samen met een op te stellen landschaps-ecologische analyse, gezien als bouwsteen voor een samenhangende landschapsvisie om het gehele gebied zowel ecologisch als recreatief te verbinden tot één landschappelijk samenhangend gebied, en daarbij ook aandacht te hebben voor de huidige beleidsopgaven op het gebied van klimaatadaptatie, landbouw en energietransitie.

Biografie van het landschap: historisch landschappelijke karakteristieken centraal

Een landschapsbiografie is een manier om het verhaal van het landschap op een samenhangende manier te vertellen. In een landschapsbiografie wordt kennis uit verschillende vakgebieden – zoals aardkunde, ecologie en historische geografie – bij elkaar gebracht, waarmee het verleden en heden van het landschap in beeld wordt gebracht. Zo ontstaat een scherper inzicht in de wisselwerking tussen mens, natuur, water en landschap. Juist die wisselwerking draagt bij aan de landschappelijke en vaak ook ecologische rijkdom van het gebied, én aan de waardering door het publiek.

Deze landschapsbiografie laat niet alleen zien hoe het landschap van de Drents-Friese grensstreek is ontstaan, maar ook wat er van die geschiedenis op heel veel plekken in het landschap nog leesbaar en beleefbaar is. Deze biografie is zodoende niet alleen vormgegeven als een (chronologische) geschiedenis, maar beschrijft ook de karakteristieken die  het (historische) landschap zo bijzonder maken.  Hoe zijn die historisch-landschappelijke karakteristieken in de loop van de tijd ontstaan? Wat is er landschappelijk ‘eigen’ aan het gebied? Waarin onderscheidt het zich, wat valt op, wat is er goed zichtbaar of wat is bepalend voor de bestaande natuurwaarden? Zo ontstaat een deels chronologisch en deels thematisch opgebouwde biografie, waarmee samen het verhaal van de Drents-Friese grensstreek wordt verteld.

De landschapsbiografie richt zich vooral op de landschapsontwikkeling. Uiteraard komen ook archeologische en historisch-bouwkundige aspecten aan bod, maar vooral waar deze het landschapsverhaal ondersteunen of waar ze deel zijn van de karakteristieken. Het kan dan gaan om (de ligging van) boerderijen, dorpen, dammen, gemalen of verdedigingswerken in het landschap.

Doelgroep en diepgang

Deze landschapsbiografie is in eerste instantie bedoeld als bouwsteen voor de landschapsvisie, maar ook andere partijen kunnen er gebruik van maken, zoals gemeenten, als input voor de omgevingsvisie, of terreinbeheerders voor hun beheerplannen. Het betekent dat ook niet-professioneel betrokken partijen de teksten moeten kunnen lezen. Ook inwoners horen tot de doelgroep. Daarom is deze biografie betrekkelijk compact van opzet, en is er zo veel mogelijk naar gestreefd om wetenschappelijk jargon te vermijden. Wel is er bij het opstellen van de teksten gebruik gemaakt van de meest recente wetenschappelijke publicaties, is de productie begeleid door een klankbordgroep en zijn onderdelen van de biografie gecheckt door specialistische deskundigen. Zo is ervoor gezorgd dat de biografie ook voor onderzoekers een goed overzicht geeft van de landschapshistorie en het erfgoed van de gebieden. In verband met de leesbaarheid bevat de biografie geen literatuurverwijzingen of noten in de tekst; wel is er een uitgebreide literatuurlijst.

Werkgebied

Het globale werkgebied voor deze landschapsbiografie. Het Regionaal Landschap Drents-Friese Grensstreek heeft geen ‘harde’ begrenzing die we konden overnemen bij het opstellen van deze biografie. Daarom is gekozen voor een combinatie van een landschapshistorische- en ecologische begrenzing enerzijds (met daarbinnen de zuidwestelijk georiënteerde stroomgebieden van het Drents Plateau als ordenende structuur) en een praktische, meer infrastructureel bepaalde begrenzing anderzijds (met de spoorlijn Beilen – Meppel aan de zuid- en oost kant, de A32 aan de zuidwestkant, de N351 aan de noordwestkant. De noordkant ligt ongeveer op de waterscheiding met beeksystemen die richting noorden en oosten afwateren. Om die reden is een deel van het Fochteloërveen bij het gebied getrokken.

Werkdocument

Deze landschapsbiografie is een werkdocument. Het is opgesteld in nauw overleg met de opdrachtgever en een ambtelijke klankbord- c.q. expertgroep. In de komende periode vormt de biografie, samen met de landschapsecologische systeemanalyse, een van de onderleggers voor het opstellen van de samenhangende landschapsvisie. In dat proces zal een bredere vertegenwoordiging van onder meer overheden, maatschappelijke organisaties en bewoners betrokken en geraadpleegd worden. Het kan betekenen dat er aanvullende informatie beschikbaar komt, die mogelijk een plek krijgt in de definitieve landschapsbiografie. Het is de bedoeling dat die definitieve landschapsbiografie aantrekkelijk wordt vormgegeven en voor een breder publiek beschikbaar komt.

Leeswijzer

Deze landschapsbiografie bestaat uit vier delen, die grotendeels chronologisch zijn gerangschikt:

1. Oeroude landschappen (geologisch ontstaan en eerste bewoning)
2. Historische landschappen vanaf de middeleeuwen
3. Jonge landschappen
4. Ontwikkelingen in de twintigste eeuw