Landschapsbiografie Drents-Friese grensstreek

Inhoudsopgave

Inleiding

• Aanleiding en doel
• Doelgroep en diepgang
• Werkgebied
• Werkdocument
• Leeswijzer

Deel 1 Oude landschappen

1.     Aardkundig ontstaan

• De natte rand van het Drents Plateau
• Het pleistoceen
• Keileem
• Ligging van de dalen
• Stuwwallen
• De Weichsel-ijstijd
• Pingoruïnes en uitblazingskommen
• Kadertekst keileem
• Uitgebreide veenvorming in het holoceen
• Invloed van zee en mens
• Venen en vennen

2.     Prehistorische landschappen

• Paleolithicum: jagers-verzamelaars in een natuurlandschap
• Mesolithicum: jagers-verzamelaars in het bos
• De Kano van Pesse
• De eerste boeren
• Hunebedden
• Het landschap van de Trechterbekercultuur
• De late prehistorie
• Extreme bodemverarming in zandgronden: het ontstaan van podzolen
• Veenbrug: getuige van het groeiende veen
• Grafheuvels en Celtic fields

Deel 2 Historische landschappen vanaf de middeleeuwen

3.     Machtsvorming in de middeleeuwen

• De opkomst van het Frankische rijk
• Kerstening
• Ontwikkeling van landsheerlijke macht
• Grootgrondbezit versus eigenerfde boeren
• De beperkte macht van de bisschop
• Lokale machthebbers
• Groeiende invloed van de elite vanaf de 13e eeuw
• De Stellingwerven maken zich los
• Het einde van het Oversticht

4.     Essen en esdorpen

• Bevolkingsgroei en aanpassingen in de landbouw in de middeleeuwen
• Plaggenlandbouw
• Ingebruikname van de beekdalen
• Verschuivende bewoning
• Groeicijfers van Uffelte
• Groeiende elite
• Marken
• Het landschap van de essen
• Herkenbaarheid van de essen
• De esdorpen nu
• Friese esdorpen

5.     Beekdalen

• Van bos naar onverdeelde graslanden
• Van broekbos naar grasland: boven-, midden- en benedenloop van beken
• Ontginning en privatisering
• Stroomlanden met sloten en bovenlanden met houtwallen
• Bevloeiing van beekdalen
• Wateroverlast vanuit de beken
• Aanpak van de overstromingen
• Het landschap van de beekdalen nu
• Een nieuw waterschap en de normalisatie van de Wapserveense Aa
• Veranderingen in het beekdal van de Oude Vaart
• Historische en prehistorische beekoversteek bij Anholt
• Het eiland Rheebruggen

6.     Heide en stuifzand

6.1.  Grote en kleine heidevelden

• Bos verdwijnt, heide verschijnt
• Veen op de heide
• Karakteristieken van de heide
• Bergweides op het Holtingerveld
• Historische en prehistorische sporen op het Hijkerveld
• Crowdfunding voor het Dwingelderveld
• Ontginning en natuurontwikkeling op het Noordenveld

6.2.  Stuifzanden

• Verwoestijning
• Beteugeling
• De stuifzanden nu
• Successie van stuifzand
• Randwallen langs de es van Ansen
• Woestijnen en moerassen op het Oosterzand
• Forten en hereplaten
• Uitgestoven karrensporen

7.     De strokenlandschappen van de veen- en woudontginningen

• De venen op de rand
• Nieuwe belangstelling voor het veen
• De ontginning
• Lange eigendomskavels over diverse landschappen
• De strook van de kerk
• Secundaire bebouwingslinten
• Singels en bosstroken
• Het dubbellint van Ruinerwold
• De rafelige achterzijde van de veen- en woudontginningen
• Botsende veen- en woudontginningen

De beekzijde van de veen- en woudontginningen

• Kerken zonder toren, met klokkenstoel

8.     Kastelen en havezaten

• Genieten van landschap en natuur
• Havezaten in de Drents-Friese grensstreek
• Oldengaerde
• Kader Havezate, Buitenplaats, Landgoed of Heerlijkheid
• Overcinge
• Rheebruggen
• Westerbeeksloot
• De Eese
• Bosontwikkeling door landgoedeigenaren: boseilanden in het beekdal
• Friese elite

Deel 3: Jonge landschappen

9.     Veenkoloniën en vaarten

• Gerechtigden over het veen
• Vervening en oplevering als landbouwgrond
• Het Veenkoloniale landschap in 1930 en nu
• Waterhuishouding op de Drentse Hoofdvaart
• Smilde, bewoningslint langs de Drentse Hoofdvaart
• Appelscha, van esdorp naar veenkolonie
• Diependal en aardappelzetmeelfabriek Oranje
• De bloei van Meppel
• Het einde van de vervening, het Fochteloërveen

10.   Koloniën van Weldadigheid

• Gunstige omstandigheden
• Inrichting van de koloniën
• Vrije kolonies, strafkolonies en vestiging buiten de kolonies
• De ruimtelijke ontwikkeling van de koloniën op kaarten van 1850, 1937 en 2020
• Veenwinning op de veen- en woudontginningen van Noordwolde
• Vierdeparten
• Ontginning tot landbouwgrond
• Plaggenhutten- of desperadokolonies
• Verbetering in Vledderveen
• De Rijksrietvlechtschool in Noordwolde
• Wateren, Zorgvlied en Oude Willem

11.   Nieuwe landbouwgrond op de heide

• Eerste heideontginningen
• Verdeelde heide
• Ontginningsmaatschappijen
• Particuliere ontginningen
• Ontginningswijzen op het Echtenerveld
• Heideontginning binnen de veen- en woudontginningen
• Oude vondsten op de eigendomsstrook van de kerk

12.   Nieuwe bossen op het stuifzand

• De eerste stuifzandbebossingen door boeren
• De randduinen van Appelscha
• Stuifzandbebossingen door particulieren
• Stuifzand en keileem

13.   Nieuwe bossen op de heide

• Planmatige heidebebossing
• Tewerkgestelden
• De ideeën van houtvester Jansen en zijn opvolgers
• Spontaan opgekomen bos met vliegdennen

14.   Militaire landschappen

• De Friese Waterlinie
• Landweer
• Flugplatz Steenwijk bij Havelte
• Onderduikersholen
• Frieslandriegel
• De Johannes Postkazerne en Amerikaanse basis
• Werkkampen

Deel 4 Ontwikkelingen in de twintigste eeuw

15.   Recreatie en toerisme

• Het onaangetaste Drenthe
• Van ‘Kleine Veluwe’ tot het ‘Valkenburg van het Noorden’
• Rijwielvierdaagse
• Natuur en cultuurhistorie
• Betekenis van het hedendaags toerisme

16.   Modernisering van de land- en tuinbouw

• Ruilverkaveling
• De eerste ruilverkavelingen
• Nieuwe doelstellingen
• Heideontginning en ruilverkaveling
• Harry de Vroome
• Sturing door de provincie Drenthe

Jongste ontwikkelingen

17.   Natuurbehoud en natuurontwikkeling

• Opkomst van de natuurbescherming
• Beleidsmatige aandacht
• Vernieuwingen in bos- en natuurbeheer
• Nationale Parken

Verantwoording

• Bronnen
• Websites
• Kaarten
• Huidige topografische situatie
• Historische topografische kaarten (samengebracht in kaartlagen Topotijdreis)
• Historische kaarten
• Thematische kaarten

Disclaimer

Ziet u nog fouten of meent u aanspraak te kunnen maken op gebruikte afbeeldingen, laat het ons weten via dwingelderveld@drenthe.nl